Timor-Leste, quốc đảo non trẻ ở Đông Nam Á, đặc biệt dễ bị tổn thương trước sự tàn phá của cuộc khủng hoảng khí hậu. Để hỗ trợ khu vực này giảm thiểu tác động từ thời tiết khắc nghiệt, hàng loạt giải pháp đã được đưa ra với sự kết hợp giữa công nghệ, kiến thức cộng đồng và sự hỗ trợ của Liên Hợp Quốc.
Năm 2021, một trận lũ quét nghiêm trọng đã tàn phá Timor-Leste, cướp đi sinh mạng của hơn 30 người và phá hủy hơn 4.000 ngôi nhà. Trong đó, khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất là Orlalan, một ngôi làng miền núi xa xôi với dân số gần 6.000 người. Người dân ở đó hầu như không biết cách tự bảo vệ mình khi nước lũ dâng cao và sạt lở đất.
Sau thảm kịch năm 2021, Armandina Valentina, một trong những người lãnh đạo cộng đồng tại Orlalan, đã đứng ra nhận trách nhiệm giáo dục cho cộng đồng. Theo đó, Valentina không ngừng nỗ lực, gõ cửa từng nhà để đảm bảo mọi cư dân đều biết phải đi đâu khi thảm họa xảy ra. Theo quan điểm của Valentina, những người dễ bị tổn thương nhất, bao gồm phụ nữ mang thai, trẻ em và người già, phải được đặc biệt quan tâm.
Các hoạt động của cô là một phần của sáng kiến quốc gia, được Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) hỗ trợ, nhằm bảo vệ mạng sống của người dân Timor. Dưới đây là những hoạt động nổi bật trong chương trình hỗ trợ này:
Mô phỏng thảm họa
Chương trình hỗ trợ Timor-Leste ứng phó với thảm họa thời tiết cực đoan bao gồm hoạt động mô phỏng thảm họa. Trong các hoạt động này, trẻ em đóng vai trò vô cùng quan trong. Cụ thể, các em sẽ được tham gia các cuộc mô phỏng bão, lũ ở những khu vực dễ quan sát. Trong đó, các em được hướng dẫn bảo vệ đầu và có thể hét lớn cầu cứu nếu bị mắc kẹt. Một số trẻ em khác tham gia vào hoạt động diễn tập khi bị chấn thương và được sơ cứu và một nhóm còn lại được hướng dẫn cách di chuyển đến địa điểm an toàn.
Đối với tình nguyện viên trẻ Fretiliana Alves, những cuộc mô phỏng này không chỉ là một hình thức đào tạo mà còn là một hình thức cảnh báo. Cô giải thích: “Động lực chính của tôi là cứu người".
Theo đó, Alves khuyến khích các đồng nghiệp của mình tham gia các hoạt động này.
Thành công của chương trình này phụ thuộc phần lớn vào cộng đồng tình nguyện viên địa phương, những người hiểu về các vấn đề và địa hình của khu vực. Emidia Belo, điều phối viên Giảm thiểu Rủi ro Thảm họa của Hội Chữ thập đỏ Timor-Leste (CVTL), nhận xét những tình nguyện viên này thường là những người ứng cứu đầu tiên khi xảy ra thảm hoạ. Sự hiểu biết sâu sắc của họ về các điều kiện tại địa phương là chìa khoá, đặc biệt là khi đường vào các khu vực bị ảnh hưởng bị chặn.
Loa phóng thanh chạy bằng năng lượng mặt trời được lắp đặt tại Timor-Leste. (Ảnh: UNEP)
Đảm bảo tính bao trùm
Điểm khác biệt của chương trình chuẩn bị của UNEP là tính bao trùm của chương trình. Trong đó, các buổi đào tạo được thiết kế riêng nhằm hỗ trợ nhóm người dễ bị tổn thương nhất, bao gồm người khuyết tật, trẻ em, người già và phụ nữ mang trang, được trang bị đầy đủ để ứng phó với thảm họa.
Trong đó, anh Antonio Ornai, một người khiếm thị, đã được tham gia hoạt động mô phỏng sự cố sạt lở đất đầu tiên vào tháng 9/2024.
Chia sẻ về chương trình này, anh Ornai cho biết: “Tôi rất biết ơn vì được tham gia chương trình này. Tôi sẽ sử dụng những kiến thức được học để tự bảo vệ mình khi có sự cố xảy ra”.
Emidia Belo, một cư dân khác, cho biết cách tiếp cận này rất quan trọng.
“Thảm họa ảnh hưởng đến tất cả mọi người, nhưng chúng ảnh hưởng nặng nề nhất đến những người dễ bị tổn thương nhất. Thay đổi tư duy của cộng đồng là một quá trình lâu dài. Đây không phải là điều có thể thực hiện chỉ trong một hoặc hai năm”, cô nói thêm.
Với sự hỗ trợ trong năm năm của UNEP, Timor-Leste đang đạt được những bước tiến đáng kể. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều việc cần nỗ lực.
Kế hoạch sơ tán tỉ mỉ
Ở Orlalan, quá trình sơ tán trong thảm họa tuân theo một kế hoạch gồm 5 bước tỉ mỉ. Đầu tiên, chính quyền quốc gia đưa ra cảnh báo sớm về các hiện tượng thời tiết sắp xảy ra. Sau đó, các nhà lãnh đạo cộng đồng họp để đánh giá các tuyến đường thoát hiểm và xác định nơi trú ẩn an toàn. Thông tin này được truyền qua hệ thống loa chạy bằng năng lượng mặt trời để đảm bảo thông tin đến được cả những ngôi làng xa xôi nhất. Đồng thời, tình nguyện viên tại các địa phương sử dụng loa phóng thanh để đảm bảo mọi người đều được thông báo.
Khi cuộc sơ tán bắt đầu, các đội phòng vệ dân sự và những người ứng cứu đầu tiên được triển khai để giúp đỡ những người gặp khó khăn. Nhóm người dễ bị tổn thương nhất được ưu tiên sơ tán trước. Sau khi mọi người được di dời an toàn, chính phủ sẽ phân phối các nhu yếu phẩm thiết yếu đến các nơi trú ẩn.
Nhưng quá trình này không phải là không có thách thức. Adriano Soares, trưởng làng Torilalan, cho biết: "Phần khó nhất là đảm bảo đủ lương thực trong quá trình sơ tán. Lũ lụt làm hỏng mùa màng, làm cạn kiệt tài nguyên, khiến việc sinh tồn trở nên khó khăn hơn nhiều”.
Ứng dụng công nghệ
Trong bài phát biểu mạnh mẽ tại COP29, Hội nghị về khí hậu của Liên hợp quốc tại Baku, Azerbaijan, Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres đã chỉ ra một thực tế đáng sợ: Các quốc gia và quốc đảo kém phát triển nhất thế giới có chưa đến 10% dữ liệu cần thiết cho các hệ thống cảnh báo hiệu quả. Con số này đưa ra thông điệp rất rõ ràng: Nếu không có dữ liệu phù hợp, tính mạng con người sẽ bị đe dọa.
Timor-Leste đang triển khai nhiều hoạt động để thu hẹp khoảng cách này. Trong đó, 9 Trạm thời tiết tự động, hai hệ thống quan sát khí tượng tự động, ba radar và một phao biển đang được lắp đặt trên khắp đất nước.
Theo ông Terêncio Fernandes, Giám đốc Cục Khí tượng và Địa vật lý quốc gia, các công nghệ này sẽ giúp đất nước tiến triển từ cấp độ quan sát khí hậu cơ bản lên cấp độ tiên tiến hơn, với tiềm năng đạt đến cấp độ năm—một chuẩn mực cho dữ liệu khí hậu toàn diện, theo thời gian thực.
Các trạm AWS mới, có chi phí thấp và có thể truyền dữ liệu mà không cần internet, là một bước ngoặt đối với các ngôi làng xa xôi như Orlalan. Các trạm này thu thập dữ liệu quan trọng về lượng mưa, tốc độ gió, nhiệt độ và các yếu tố khí tượng khác, truyền dữ liệu này mỗi phút đến một hệ thống trung tâm để phân tích.